درنگی دربارهٔ مفهوم "حلم" و تفاوت آن با "صبر"
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد للّٰه ربّ العالمین و الصلاة و السلام علی محمد و آله الطاهرین
درنگی دربارهٔ مفهوم "حلم" و تفاوت آن با مفهوم "صبر"، مبتنی بر بیانی از رهبر انقلاب(مدّ ظلّه)
رهبر معظم انقلاب(مدّ ظلّه) در دیدار اخیر شان با مسئولان قوهٔ قضائیه، متذکر نکاتی شدند که دارای اهمیت بسیار بودند. از جملهٔ نکاتی که فرمودند و نگارنده در این یادداشت قصد دارد تا پیرامون آن درنگی داشته باشد، این بیان است: «شور و هیجان عمومی مردم لازم است. امروز ملت ایران یک شور و هیجانی دارد، به خصوص جوان‌ها شور و هیجان دارند؛ این چیز خیلی خوبی است، این چیز خیلی لازمی است، اما بی‌صبری مضر است. اینکه بی‌صبری کنند، دائم پا به زمین بکوبند که آقا چرا نشد، چرا نکردید، چرا اقدام نشد و مانند این‌ها، این مضر است. یعنی بدانیم که کدام کار، کار درستی است، کدام کار، کار مضری است. ۲۵/۰۴/۱۴۰۴» منظور رهبر انقلاب از صبر و بی‌صبری چیست؟ در منظومهٔ معارف دینی، آنچه که ایشان به آن تذکر داده‌اند، چه جایگاهی دارد و کجا مورد توجه قرار می‌گیرد؟ این‌ها سؤالاتی است که برای ورود به بحث به آن‌ها نیاز داریم و در طی بحث در صدد پاسخگویی به آن‌ها هستیم.
نخست باید چنین گفت که صبر در این بیان رهبر انقلاب در واقع معادل «حِلم» در آموزه‌های دینی ما است که در منابع لغت «ضدّ عجله و شتاب»(ر.ک: معجم مقاییس اللغة(لإبن فارس)، ذیل مادهٔ حلم) و نیز «خویشتنداری و پرهیز از هیجانِ غضب»(ر.ک: مفردات الفاظ القرآن(للراغب الإصفهانی)، ذیل مادهٔ حلم) معنا شده است. ممکن است پرسیده شود که چرا صبر در اینجا به معنای خود «صبر» در نظام معارف دینی نیست؟ پاسخ ساده و مختصر این است که در زبان فارسی صبر گاهی به معنای «حِلم» است و گاهی به معنای «صبر»، لذا باید به مقام کاربرد آن توجه کرد. همچنین باید گفت که «صبر» در لغت عرب ضدّ «جَزَع» به معنای «بی‌تابی» است(ر.ک : العین(للفراهیدی)، ذیل مادهٔ صبر) و نیز به معنای «بازداشتنِ نفس به هنگام تنگنا و سختی» است(ر.ک: معجم مقاییس اللغة(لإبن فارس) و مفردات الفاظ القرآن(للراغب)، ذیل مادّهٔ صبر). با این توضیح، روشن می‌گردد که تفاوت «صبر» و «حلم» در این جاست که مقام «صبر»، مقام استقامت و پایداری به هنکام تنگنا و سختی است که بر خلاف بی‌تابی است؛ اما مقام «حلم»، مقام خویشتنداری و پرهیز از اقدام شتابانه و هیجان‌انگیز و درنگ برای انتخاب راه درست است که در اغلب موارد در زمان تنگنا نیست و بلکه به هنگامی است که فرد از موقعیت نسبتاً مطلوبی برخوردار است. کارکرد «صبر»، نجات انسان از گرفتاری و تنگنایی است که در آن افتاده، اما کارکرد «حلم»، بازداشتن فرد است از اینکه مبادا به خاطر شتاب و هیجان بی‌مورد، در تنگنا و گرفتاری بیفتد! و این یعنی «صبر» درمان است و «حلم» پیشگیری. و چه چیزی بهتر از پیشگیری است؟
رهبری معظم در این فرمایش، به ما هشدار می‌دهند که مبادا در اثر شتاب و هیجان، دست به کاری بزنیم که بعداً برای نجات از آن به «صبر» و استقامت نیاز پیدا کنیم! از ما می‌خواهند که با «حلم» ورزیدن، ابتدا درنگ و کنیم و بیندشیم، سپس اقدام به تصمیم و انتخاب راه درست کنیم. امیرالمؤمنین(علیه السلام) در خطبهٔ ۱۹۳ از نهج البلاغة که مشهور به خطبهٔ «همّام» یا خطبهٔ «متقین» است، از جمله صفات افراد پرهیزکار و متقی را همراهی علم و حلم «وَ عِلْماً فِی حِلْمٍ» ونیز آمیختن حلم با علم می‌دانند«یَمْزُجُ اَلْحِلْمَ بِالْعِلْمِ». این بیان حضرت(ع) به این معنا است که اگر فردی بخواهد راه درست را بپیماید و از معصیت و خطا به دور باشد، باید دارای دانش و نیز تأنّی و درنگ برای انتخاب درست باشد. روشن است که اگر ما در هر زمینه‌ای ابتدا دانش و اطلاعات کافی را به دست بیاوریم و سپس با درنگ و خویشتنداری و به دور از شتاب و هیجان به بررسی دقیق داده‌ها و واکاوی راه‌های مختلف بپردازیم، بسیار بعید است که به خطا برویم و دچار گمراهی و معصیت بشویم. لذا رهبر انقلاب در آخر بیانات‌شان - که به جهت اختصار از ذکر آن‌ها خودداری کردیم - اظهار نظر بدون اطلاع را مورد نقد صریح و جدی خود قرار دادند.
سخن در این باره بسیار است و کلمات معصومین(علیهم السلام) حول آن فراوان. لذا برای حُسن ختام و پرهیز از طول کلام، این نوشتار را با این روایت شریفه به پایان می‌رسانیم: «قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَا جُمِعَ شَیْ‌ءٌ إِلَى شَیْ‌ءٍ أَفْضَلُ مِنْ حِلْمٍ إِلَى عِلْمٍ * رسول خدا(ص) فرمود: هیچ‌چیزی با چیزی دیگر جمع نشد که برتر از جمع‌شدنِ حلم با علم باشد!(الخصال(للصدوق)، ط جامعهٔ مدرسین، ج۱، ص۴)»
